Türk Diline Hizmetleri-KAŞGARLI MAHMUD

[Arslan Bey]

Hayatı:

Hayatı hakkında kesin bilgiler bulunmayan Kaşgarlı Mahmud’un eserinden elde edilen bilgilere göre atalarına Türkler arasında Emirler denildiği, babasının Barsganlı Hüseyin İbni Muhammed adlı bir bey olduğu bilinmektedir. Kaşgar’da doğduğu için Kaşgarlı Mahmud adıyla anılmaktadır. Doğum ve ölüm tarihlerine ilişkin kesin bilgilere ulaşılmamakla beraber 11. yüzyılda yaşadığı bilinmektedir.



Türk Diline Hizmetleri:

Kaşgarlı Mahmud, Türk dili; onun bütün lehçeleri ve edebiyatı üzerine ilk gramer kitabını yazmıştır. Divanü Lügati’t Türk adlı bu eserde, Türk diline dair bilgilerin dışında, dönemin sosyal hayatı hakkında önemli ipuçları da vardır.

Geniş ve derin bir bilgiye sahip olan Kaşgarlı Mahmud’un bu eseri yazmasının bir sebebi de İslamiyetin kabulünden sonra Türk dilinin geri plana düşerek arap dilinden zayıfmış gibi görünmesidir. Bu eserle Türkçe’nin Arapça’dan zayıf olmadığını, Arapça ile başa baş gittiğini göstermeye çalışmıştır.

Bilimden, dilden, şiirden bilhassa milli sanat ve milli şiirden çok iyi anladığı belli olan Mahmud’un şiir sanatında bizzat eser verip vermediği belli değildir. Onun, edebiyatımızdaki yeri, şuurlu bir milliyetçi olmasından ve bilhassa Türk dili için çok kıtmetli bilgilerle zengin bir lügat ve gramer kitabı hazırlamasındandır.

Mensubu olduğu Türk milletinin diğer milletlerden yalnızca silah gücüyle değil; bilim, kültür, medeniyet, akıl ve sanat yönünden de üstün olduğunu ortaya koymak için ömrü boyunca çalışan Kaşgarlı Mahmud’u vebu çalışmalarını anlamak için bu eserini incelemek gerekir. Kaşgarlı Mahmud, eserini nasıl meydana getirdiğini şu sözleriyle açıklamaktadır: “Kendim, Türklerin en fasih konuşanlarından , en açık anlatanlarından, en doğru anlayanlarından, asıl ve nesepçe en ileri bulunanlarından, en iyi kargı kullanan cengaverlerinden olarak, Türklerin tekmil illerini, obalarını, çöllerini karış karış gezip dolaştım. Türk’ün, Türkmen’in, Oğuz’un, Yağma’nın, Çiğil’in, Kırgız’ın dillerini, kafiyelerini tamamen zihnime nakşettim. Bu hususta o kadar ileri gittim ki her taifenin lehçesini en mükemmel şekilde elde ettim. İşbu kitabımı bu kadar inceleme ve araştırmadan sonra en süslü bir düzenle, en beliğ üslupla yazdım.’

‘Dünyada adımı kıyamete kadar yadettirmek; ahrette bitmez tükenmez nimet kazanmak için Cenabı Hak’tan inayet dileyerek meydana getirdiğim bu esere Divanü Lügati’t Türk adını verdim.”

Daha önce de söylediğimiz gibi Kaşgarlı Mahmud’un en belirgin özelliği Türk milliyetçisi olmasıdır. Bunu yaparken İslamiyeti reddetmeyen Kaşgarlı Mahmud, İslam ümmetçiliği içinde kültüre, dile, karaktere, asalete, soya bağlı Türk milliyetçiliğinin savunucusu olmuştur.

Kaşgarlı Mahmud divanın giriş kısmında milleti için şöyle demektedir:

“Yüce Tanrı’nın devlet güneşini Türk burçlarında doğdurmuş olduğunu ve onların yurtları üzerinde dünyanın bütün dairelerini döndürmüş bulunduğunu gördüm. Tanrı onlara Türk adını verdi ve onları yeryüzüne hakim kıldı. Zamanımızın hakanlarını onlardan çıkardı. Dünya milletlerinin idare dizginini onların eline verdi, onları herkese üstün eyledi; kendilerini hak üzere kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte çalışanı, onlardan yana olanı aziz kıldı ve bütün dileklerine erdirdi. Bu kimseleri kötülerin şerrinden korudu. Derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü kazanmak için onların dilleriyle konuşmaktan daha güzel vasıta yoktur.”

Kaşgarlı Mahmud’un söyledikleri içinde en dikkat çekici olanı şu sözleridir: “Her kim onların diline sığınırsa onu kendilerinden sayıp her türlü tehlikeden kurtarıyorlar. Bunun içindir ki Türk olmayanlar da Türk diline sığınmakta ve bu vesile ile zarar ve ziyandan kurtulmaktadırlar.”

Bu sözleri, Türklerin, Türkçe konuşan yabancılara karşı gösterdikleri saygı ve sevgiyi açıkça ortaya koymaktadır. Buradan Türkçenin beynelmilel bir dil olduğu da ortaya çıkmaktadır.

Kaşgarlı Mahmud’un yaşadığı dönemde Türk- İslam toplulukları içerisinde yaşayan insanların düşünce ve inançlarını da ortaya koyan eser, bu yönüyle sosyoloji bilimine kaynaklık etmenin yanında Türklerin İslam adına üstlendikleri görev neticesinde ortaya çıkan rivayetleri de ele almaktadır. Mesela Kaşgarlı Mahmud’un şu sözleri bunun en büyük örneğidir:

“Ben Buhara’nın sözüne güvenilir bir imamından, ayrıca Nişaburlu bir imamdan işittim, ikisi de senedlerle biliyorlardı ki Peygamberimiz, kıyamet alametleriyle ahir zaman fitnelerini Oğuz Türklerinin ortaya çıkaracağını bildirirken, Türk dilini öğreniniz!

Çünkü onların uzun sürecek bir saltanatı olacaktır, buyurmuş.’ diyor ve şu muhakemeyi yürütüyordu:’Bu hadis doğru ise Türk dilini öğrenmek vacip demektir. Eğer uydurma ise (o zaman da) akıl ve iz’an bunu icap ettirir.”

Türklükle iftiharı bununla da sınırlı kalmayan Kaşgarlı Mahmud, Türklere adını Tanrının verdiği ve Türklerin Tanrının ordusu olduğunu söyleyip, bunları gösterediği kaynaklara dayanarak ispat etmeye çalışmıştır.



Divanü Lügati’t Türk ve Özellikleri:

Türk dilinin ilk lügat ve dilbilgisi kitabı olmasının yanında içerdiği edebi örneklerle dönemin kültür, sanat, edebiyat, sosyal hayat ve coğrafyasına ışık tutan Divanü Lügati’t Türk, Türkçeyi, Araplara öğretmek için yazılmıştır.

Kitaptaki Türkçe kelimelerin sayısı 7500 civarındadır. Kelimeler alfabetik sıraya göre dizilmiştir. Kelimenin daha iyi anlaşılması için arkasından örnek cümle verilerek kelimenin cümle içerisindeki durumu gösterilmiştir. Ayrıca kelime ile ilgili “hikmet, seci, mesel, şiir” gibi yardımcı unsurlara bolca yer verilmiştir.Ayrıca eserde, Balasagun’u merkez olarak gösteren bir Dünya haritası da bulunmaktadır.

Yazar, sözlükteki kelimeleri seçerken nasıl bir yol izlediğini şöyle anlatmaktadır: “Bütün Türk boylarının dilleri, kafiyelerini elde ettim, yalnız terkedilmiş kelimeleri bu kitaba almadım. Türk diline sonradan girmiş kelimeleri de yazmadım.”diyor. Yazarın da belirttiği gibi, eserde Türk toplulukları içerisinde kullanılan, yaşayan kelimeler yer almıştır. Fakat “Ajun: dünya” gibi Soğdca’dan, “Körküm: safran” gibi Hindce’den Türkçeleşmiş kelimeler de yer aldığına göre bu derlenen kelimelerin hepsinin Türkçe olduğu söylenemez.

Kaşgarlı Mahmud’un, Türkçe kelimelerin çok az da olsa bir kısmını elde edemediği dikkate alınırsa bu eserin yazıldığı 11. asırda Tükçe’nin 8000-10000 kelimelik bir dil olduğu söylenebilir. Bunların bir kısmının Çince, Sanskıritçe, Farsça olması doğaldır. Çünkü bu milletlerle kurulan ilişkiler neticesinde kelime alış verişleri ortaya çıkmıştır.

Kaşgarlı Mahmud, İslamiyetin kabulünden sonra dilimize giren Arapça ve Farsça kelimeleri ise eserine almamıştır.

Kaşgarlı Mahmud, Arapların kolay anlayıp çabuk öğrenmelerini sağlamak maksadı ile Türkçe kelimeleri, Arapçada olduğu gibi, sülasiler, rübailer, humasiler v.d diye sınıflandırmıştır. Böylelikle Türkçe sözleri üç esas harfli kelimeler, dört esas harfli kelimeler, beş esas harfli kelimeler v.d gibi guruplara bölmüştür. Aynı Türkçe kelimelerden mesela kırk kelimesini krk imlasıyla veya Türk kelimesini trk imlasıyla yazarak bu kelimeleri, Arapça’daki gibi harekelerle seslendirmiştir. Asli harfleri böyle üç sessiz harften meydana gelmiş gibi gösterdiği kelimeleri yine Arapça’daki sahih kelimelerden saymıştır.

Kelime başındaki Elif harfiyle birlikte yazdığı ateş manasındaki od , gibi kelimeleri ortalarında vav harfi bulunduğu için menkuslar gurubunda göstermiştir.

Türkiye Türkçesi’nde emek manasındaki emkek sözünü emkk imlasında yazarak bu tür kelimelerdeki k harflerinin ikişer defa tekrarlanmasını Arapça’daki muza’aflar gibi göstermek için bir vesile saymıştır.

Türkçedeki nasal n (ng) leri Arapça’daki gunnelere karşılık göstermiştir.

Divanü Lügati’t Türk’te Arap harfleriyle kullanılan imlada, böylece Türkçe hecelerin yazılış ve seslendirilişi, Arap dilindeki harekelere, medlere ve yine Arap yazısındaki diğer işaretlere göredir.

Ancak Araplar için nisbi bir okuma kolaylığı sağlayan bu ses çevriminin Türk dili musikisi bakımından parlak sonuç verdiğini söylemeye imkan yoktur.

Gerçi güttüğü gaye itibarıyla Mahmud’un böyle yapmaktan ve böyle yazmaktan başka bir çare düşünmeyişini, şimdi ve asırlar ötesinde yermek doğru değildir. Fakat Türkçe’nin Arap harfleriyle yazılışı tarihinde Mahmud’un asrında, belki de Mahmud’un açtığı bu çığırla, Türk dilinin kendi sesinden, kendi vasıflarından hatta kendi istiklalinden bir şeyler kaybettiği apaçıktır.

Dil, tarih ve edebiyatımız için büyük aydınlıklar getiren bu eser 1910’lu yıllara kadar elde mevcut değildi. Yalnız eski tarihçilerimizden Antepli Ayni ve ünlü bilginimiz Katip Çelebi (Keşfü’z Zünun’ da), bu eserden bahsetmişlerdi.

Bugün, dünyadaki ve elimizdeki tek nüshası Fatih, Millet (Ali Emiri Efendi) Kütüphanesindedir. Mahmud’un el yazısı ile olan asıl nüshadan 192 yıl sonra Şamlı Mehmet adlı bir zat tarafından yazıya çekilmiş (istinsah edilmiş)’tir.

Bu nüshanın ele geçişi şöyledir:

Meşrutiyetin ilk yıllarında, Vani oğullarından Nazif Paşa’nın akrabası olan bir kadın, sahaflar çarşısına bir kitap getirir. 30 altına satacağını söyler. Bir kitapçı değerli gördüğü bu kitabı 30 altına almaları için Maarif Nezareti’ne başvurur. Maarif Nezareti 30 lirayı çok görerek bu kitabı almaz.

Bunun üzerine kitapçı, bu eseri, kitapseverliği ile tanınan Ali Emiri Efendi’ye gösterir. Emiri Efendi, kitabın değerini sezince 30 altından başka kitapçıya 3 altın komisyon verir.

Gerçek bir ilim adamı ve kitap dostu olan (sonraları Fatih semtine bir kütüphane bağışlayan) Diyarbekirli Ali Emiri, bu büyük kitabın değerini bütün dostlarına, bu arada Kilisli Rifat Bilge’ye de anlatmış, ama kıymetine ziyan gelir korkusu ile kimseye dokundurtmamıştır.

Nihayet Sadrazam Talat Paşa’nın ricası ile Lügat’in basılmasına razı olmuştur.

Lügat’in yayımı, dünya Türkoloji çevrelerinde büyük yankılar yapmıştır. Üzerinde, daha çok Batı ve bazı Türk bilginlerince sayısız incelemeler yapılmıştır.

Divanü Lügati’t Türk’ün bugün ellerde bulunan baskısı ve tercümesi (1939-1941) Besim Atalay tarafından yapılmıştır. Üçü esas, biri tıpkıbasım ve biri de endeks olmak üzere beş ciltten oluşmaktadır.